ردهبندی سنی بازیها موضوع امروز و دیروز نیست، سالهاست که در دنیا و چند سالی است که در ایران مطرح شده. در فرنگستان به علت وجود قوانین سفت و سخت که با کسی یا جایی شوخی ندارند و با توجه به اینکه هر کسی میتواند از هر کس یا چیز دیگر شکایت کند و به راحتی منافع مالی شرکتها و افراد توسط چنین مشکلاتی به خطر میافتند، قضیهی ردهبندی سنی دیگر تقریباً مرتفع شده و از سمت قانونگذاری و اجرا دچار مشکل نیست. البته آنجا هم هزاران گیمر هستند که این موضوع را ندیده میگیرند و به راحتی با یک سرچِ ریز بین ویدیوها میتوانید ببینید که افراد کم سن و سال بازیهای بزرگسالان را تجربه میکنند. اما حداقل از سمت سازندگان و ناشران و فروشندگان این قضیه رعایت میشود.
ردهبندی سنی بازیها در ایران
در ایران، ما هم با بُعد قانونی ردهبندی سنی مشکل داریم هم بعد فرهنگی. یک طرف قضیه مربوط به قانون و نهادهای فعال است و طرف دیگر مربوط به خود و من شما. لازم نیست وارد بحثهای کلی و نارساییهای قانونی/حمایتی در این باب شویم. من و شما وظیفه داریم حواسمان به ردهبندی سنی باشد. این یعنی بدانیم یک محصول برای کدام گروه سنی مناسب است، برای کدام گروه نامناسب است، علت ردهبندی آن چیست، نمادهای ردهبندی چه معانی دارند و اصلاً چرا این مقوله باید برایمان مهم باشد. اما اینکه بخواهیم به آن عمل کنیم یا نه بحثی شخصی و جداست که خودمان میدانیم و خدای خودمان.
از لحاظ قانونی و بالادستی چند مورد به نظر بنده آمده که باعث ایجاد تعدادی سوال شدهاند که امروز میخواهیم آنها را در این متن باهم بررسی کنیم. تمرکز صحبت روی بازیهای موبایل و به طور خاص محصولات منتشر شده روی کافه بازار است. مواردی که قرار است بیان شوند سوالاتی هستند که برای اینجانب به عنوان یک مصرف کننده پیشآمده و در این متن فقط قصد دارم آنها را مطرح کنم و امیدوارم کس یا کسانی پیدا شوند و برایش پاسخی ارائه کنند. برویم ببینم وضعیت ردهبندی سنی بازیهای کافه بازار از چه قرار است. در ضمن باید اشاره کنم که برای نگارش این متن از مشاورهی یکی از کارشناسان سابق سازمان اسرا هم استفاده شده است.
صفحه اصلی سایت ESRA (اسرا)
نظام ارزیابی و ردهبندی سنی بازیها یا اسرا
طبق اطلاعات موجود، ردهبندی بازیها در ایران توسط سازمان اسرا انجام میشود. نهادی که زیر مجموعهی بنیاد ملی بازیهای رایانهای و وزارت ارشاد قرار میگیرد. تمامی محصولات سرگرمیهای دیجیتال را این سازمان ردهبندی میکند و معیارهایش با سازمانهای بینالمللی کمی فرق دارد. اسرا علاوه بر خشونت و مواد مخدر و ناهنجاریهای اجتماعی و به مواردی مثل مقولهی یأس و ناامیدی هم توجه دارد و آن را در ردهبندیاش لحاظ میکند (در قالب پیکتوگرام). تا اینجای کار هیچ مشکل خاصی در تئوری یا به قول معروف «روی کاغذ» نداریم. اما در عمل قصه کمی فرق دارد. مجدد خاطرنشان میکنم که تمرکز بحث ما روی تولیدات موبایلی منتشر شده روی کافه بازار هستند.
ب بسمالله: تعدای از بازیهای کافه بازار اصلا ردهبندی سنی ندارند! بعضی از اینها ابتدای انتشار بدون ردهبندی هستند و بعد از مدتی ردهبندی میشوند. پس اینطور به نظر میرسد که برای انتشار روی کافه بازار «از پیش ردهبندی شدن» شرط نیست. در حال حاضر شخصاً بیش از ۴۰ عنوان محصول سراغ دارم که به کل ردهبندی نشدهاند. ممکن است تصور کنید این بازیها قدیمی باشند اما برعکس خیلی از عناوین تازه انتشار یافته دچار همین مشکلاند؛ ممکن است تصور کنید این قضیه محدود به محصولات فارسی شده یا پورت شده است اما خیر، تعدادی از آنها تولیدیِ داخلیاند؛ ممکن است تصور کنید این مشکل محدود به گیمهای ساخته شده توسط سازندههای ناشناخته است اما باز هم خیر، بعضاً تولیدات وابسته به نهادهای شناختهشده در این فهرست قرار میگیرند.
صفحه اصلی بازیها در کافه بازار
س بسمالله: نمیشود دقیق از معیار ردهبندی بازیهای کافه بازار سر درآورد. آنچه به نظر میرسد این است که مسئولینی که مشغول کار روی عناوین موبایلی هستند فقط تمرکزشان روی گیمپلی و مکانیکهای محصول است و خیلی به سایر موارد از جمله مسائل فرهنگی/ اخلاقی و یا حتی مقولهی «زبان» کاری ندارند (اما کارشناس اسرا به ما گفت محور ردهبندی محتواست نه مهارت و توانایی!). کمتر از یک سال پیش بود که یکی از محصولات موبایلی ایرانی با تبلیغات خوب توانست سریع به عناوین صفحهی اول کافه بازار راه پیدا کند. بازی همه جا تبلیغات داشت (هنوز هم دارد و همین دیروز تبلیغش را دیدم) و به سرعت رکورد دانلود را شکست. اوایل انتشار، ردهبندی محصول را +۷ مشخص کرده بودند چون گیمپلیاش بر پایهی جورچین و سهبهسه قطار بود. اما بعد از مدتی و پیرو انتشار چند نوشته توسط سایتها و مجلات فعال در زمینههای مرتبط با بازیهای ویدیویی، ناگهان همه به خودشان آمدند و ردهبندی نهایی شد +۱۸. همین مسیر برای تعدادی عناوین مشابه هم تکرار شد.
م بسمالله: اما قصه به اینجا ختم نمیشود. دنیایی از بازیها بدون ردهبندی یا با ردهبندی نادرست در کافه بازار ماندهاند. برای مثال چند ماه پیش هنگامی که میخواستم عنوانی را بررسی کنم، متوجه اختلافی بین ردهبندی سنی آن که +۳ بود و محتوای زبانی/ کلامیاش شدم. اولاً که +۳ یعنی چی؟ یعنی افراد ۳ سال یا بزرگتر. خب سوال: آیا افراد بین ۳ تا ۷ سال توانایی خواندن دارند؟ اگر دارند که پس حتما من و شما دیر به مدرسه رفتهایم. اگر ندارند که پس چرا محصولی که تمام توضیحات و دیالوگهایش متنی است میتواند برای مخاطبین بین ۳ تا ۷ سال و بالاتر الی ۷۷۷ مناسب باشد؟ (خود سایت اسرا در توضیح دسته سنی +۳ مینویسد «بسیاری از مفاهیم خوب و بد، از طریق تجربههای دیداری و شنیداری این دورهی کودک، شکل میگیرد.»
وقتی این سوال را از کارشناس سابق سازمان اسرا پرسیدیم در جواب گفت که این مورد فقط منحصر به اسرا نیست و سازمانهای خارجی هم بر همین اساس ردهبندی میکنند چون اصلْ بر محتواست و تواناییها و مهارتهای مورد نیاز برای انجام یک بازی مقولهای ثانویه به حساب میآیند. «مهارت مورد نیاز برای انجام هر محصول با معیاری جداگانه پشت بستهبندیها مشخص میشود» که البته با توجه به کم شدن نسخههای فیزیکی باید فکری برای مطلع کردن مخاطب از آنها کرد (هنگام خرید یا دانلود محصول و نه با ارجاع به سایت اسرا). کارشناس اسرا گفت این موارد در اصل روی تولیدات رایانهای و کنسولی تمرکز دارند. میشود تصور کرد اجرای کامل و درست آنها برای تولیدات موبایلی با توجه به شرایط خاص مارکتها و حجم گسترده تا چه حد مشکل است. کارشناس اسرا در ادامهی صحبتهایش به پیچیدگی دستهبندی بازیها اشاره و با ارجاع به ردهبندی بازی معروف FIFA به ما خاطرنشان کرد که مشخص کردن مرز دقیق مخاطبینْ برای یک اثرِ به خصوص تقریباً ناممکن است.
حالا این را میگوییم مهم نیست و بالاخره تفاوت چندانی برای اطفال ندارد (از ۳ تا ۳۰۰ سال فیفا بازی میکنند مثل بِنز). پس ۳ تا ۷ سال را بیخیال میشویم و میرویم سراغ ۷ سال به بالا، یعنی مخاطبینی که میتوانند بخوانند. در همان عنوانی که قصد داشتم بررسی کنم بین شخصیت اصلی و یکی از بستگانش مکالماتی در فاصلهی هر چند مرحله صورت میگرفت. از طرف دیگر، خود شخصیت هم بین هر چند مرحلهی عبارت «نمکپرانی» داشت که بعضا مناسب دوستان دبیرستان و یا بالاتر بود. آن فامیلش هم حسابی مشکوک بود و هر از گاهی حین پیام دادن به قهرمان اشتباهی پیامهای ارسالی به همسرش (انشالا که همسر بوده) را میفرستاد. حالا تصور کنید کودک ۷ ساله نشسته پای این بازی و بزرگسال به ردهبندی سنی کافه بازار اعتماد کرده و محصول را با خیال راحت در اختیار طفل قرار داده! (خود سایت اسرا در توضیح این دستهی سنی میگوید: «درست است که کودک در این سن، بسیاری واژگان جدید را یادگرفته و دایره لغاتش افزایش یافته، ولی به دلیل آنکه هنوز معنای بسیاری از واژگان و فحشها را نمیداند که از لحاظ فرهنگی و شرایط سنی نیز امکان توضیحدادن آنها برایش وجود ندارد بهتر است در این رده سنی نیز از قراردادن بازیهایی با دیالوگهای نامناسب برای او خودداری کرد»). تازه بماند که زبان مناسب کودکان ۷ تا ۱۰-۱۲ سال کتابیست و استفاده از عبارات عامیانه و شکسته و غیرمعیار برای این ردهی سنی از نظر نهادهای فعال در زمینهی محصولات فرهنگی مکتوب مورد تایید نیست.
ا بسمالله: نمونههای دیگری هم مثل این در کافه بازار هستند. مشاهدهی این موارد ما را به چه نتیجهای میرساند؟ آیا کسی حواسش به ردهبندی بازیهای موبایلی نیست؟ (کارشناس اسرا به سختی و حجیم بودن کار اشاره کرد). آیا کسانی که مسئول ردهبندی محصولات موبایلی هستند فقط گیمپلی و مکانیک را مورد نظر دارند (کارشناس اسرا میگفت معیار محتواست و نه مهارت و توانایی مورد نیاز برای انجام بازی)؟ آیا معیار ردهبندی، اطلاعات صادر شده از سوی سازنده است یا اطلاعات کسب شده توسط نهادِ مربوطه؟ آیا برای ردهبندی بازی را تجربه میکنند یا به دستهبندی بازار و تصاویر و تریلر بسنده میشود؟ چرا تعدادی از بازیها کلا ردهبندی ندارند؟ آیا لازم نیست پیش از انتشار، سازنده یا ناشر برای دریافت ردهبندی سنی اقدام کنند؟ آیا دریافت ردهبندی سنی از شرایط پیش از عرضه نیست (نباید باشد)؟ آیا مشاهدهی این موارد حاصل عدم هماهنگی بین پلتفرم و نهاد مربوطه است؟ آیا ردهبندی سنی صوری است؟
اینها سوالاتی هستند که به عنوان یک مصرفکننده دچار آن هستم و به خاطر آنها نمیتوانم به اعداد نوشته شده کنار آیکون بازیها اعتماد کنم. پاسخ هرچه که باشد دود این ناهماهنگی و بیدقتی در چشم ما مصرفکنندگان میرود. پس دوباره برمیگردیم سر خانه اول: بُعد فرهنگی. تا من و شما به این قضیه اهمیت ندهیم و از نهادهای مرتبط به طور جدی تقاضای دقت و رسیدگی نداشته باشیم هیچ اتفاقی نخواهد افتاد و در آخر هم ضررش برای خودمان خواهد بود. به ردهبندی سنی توجه کنیم، مولفههایش را بشناسیم و بدانیم چرا لازم است قوانین ردهبندی سنی را رعایت کنیم.